38.1 Zasady rachunkowości i znaczące szacunki

Ocenę, czy występują obiektywne dowody utraty wartości składnika aktywów finansowych lub grupy aktywów finansowych, przeprowadza się na koniec każdego okresu sprawozdawczego.

W przypadku wystąpienia obiektywnych dowodów utraty wartości wynikających ze zdarzeń zaistniałych po pierwotnym ujęciu składników aktywów finansowych i powodujących zmniejszenie oczekiwanych przyszłych przepływów pieniężnych dokonuje się stosownych odpisów w ciężar kosztów bieżącego okresu.

Do obiektywnych dowodów utraty wartości zalicza się informacje dotyczące następujących zdarzeń:

• znaczące trudności finansowe emitenta lub dłużnika;
• niedotrzymanie warunków umowy, np. niespłacenie albo zaleganie ze spłaceniem odsetek lub nominału;
• przyznanie pożyczkobiorcy przez pożyczkodawcę (ze względów ekonomicznych lub prawnych, wynikających z trudności finansowych pożyczkobiorcy) udogodnienia, którego w innym przypadku pożyczkodawca by nie udzielił (forbearance);
• wysokie prawdopodobieństwo likwidacji, upadłości lub innej reorganizacji finansowej pożyczkobiorcy;
• zanik aktywnego rynku na dany składnik aktywów finansowych ze względu na trudności finansowe emitenta;
• obserwowane dane wskazujące na możliwy do zmierzenia spadek oszacowanych przyszłych przepływów pieniężnych związanych z grupą aktywów finansowych od momentu ich początkowego ujęcia, mimo że nie można jeszcze ustalić spadku dotyczącego pojedynczego składnika grupy aktywów finansowych, w tym:
• negatywne zmiany dotyczące statusu płatności pożyczkobiorców w grupie (np. zwiększona ilość opóźnionych płatności) lub
• niekorzystne zmiany sytuacji gospodarczej w danej branży, regionie itp., które wpływają na pogorszenie zdolności płatniczej dłużników;
• niekorzystne zmiany środowiska technologicznego, rynkowego, gospodarczego, prawnego lub innego, w którym działa emitent instrumentów kapitałowych wskazujące na możliwość nieodzyskania kosztów inwestycji w ten instrument kapitałowy.

Dla aktywów, które nie są wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy Grupa PZU rozpoznaje oczekiwane straty kredytowe – ECL. Dotyczy to:

• należności od klientów z tytułu kredytów;
• pożyczek;
• dłużnych papierów wartościowych;
• transakcji z przyrzeczeniem odsprzedaży;
• należności leasingowych;
• lokat terminowych w instytucjach kredytowych;
• zobowiązań do udzielenia kredytów i pożyczek oraz udzielonych gwarancji finansowych.

Dla aktywów dłużnych wycenianych w zamortyzowanym koszcie oraz w wartości godziwej przez inne całkowite dochody utrata wartości jest mierzona jako:

• ECL w całym okresie życia – oczekiwane straty kredytowe wynikające z wszystkich ewentualnych zdarzeń niewykonania zobowiązania w całym oczekiwanym okresie życia instrumentu finansowego;
• 12-miesięczne ECL – część oczekiwanych strat kredytowych w całym okresie życia, która reprezentuje oczekiwane straty kredytowe wynikające ze zdarzeń niewykonania zobowiązania w ramach instrumentu finansowego, które są możliwe w ciągu 12 miesięcy po dniu sprawozdawczym.

Grupa PZU wycenia odpis na oczekiwane straty kredytowe w kwocie równej ECL w całym okresie życia, za wyjątkiem następujących instrumentów, dla których rozpoznawany jest 12-miesięczny ECL:

• instrumenty finansowe, dla których ryzyko kredytowe nie wzrosło znacząco od momentu początkowego ujęcia;
• dłużne papiery wartościowe charakteryzujące się niskim ryzykiem kredytowym na dzień sprawozdawczy. Jako dłużne papiery wartościowe charakteryzujące się niskim ryzykiem kredytowym przyjmuje się papiery wartościowe posiadające zewnętrzny rating na poziomie inwestycyjnym oraz 
• ekspozycje wobec banków i NBP.

Odpis wyznacza się w trzech kategoriach:

• koszyk 1 – portfel z niskim ryzykiem kredytowym – rozpoznaje się 12-miesięczny ECL;
• koszyk 2 – portfel, w którym nastąpił znaczny wzrost ryzyka kredytowego – rozpoznaje się ECL w całym okresie życia;
• koszyk 3 – portfel z utratą wartości – rozpoznaje się ECL w całym okresie życia.

Sposób kalkulacji odpisu na oczekiwane straty kredytowe ma również wpływ na sposób rozpoznania przychodu odsetkowego – dla koszyków 1 i 2 wyznacza się na bazie ekspozycji brutto, natomiast w koszyku 3 – na bazie ekspozycji netto.

Grupa PZU ujmuje skumulowane zmiany ECL w całym okresie życia od momentu początkowego ujęcia jako odpis na oczekiwane straty kredytowe z tytułu składników aktywów finansowych nabytych lub udzielonych z utratą wartości ze względu na ryzyko kredytowe (POCI).

Zmiany wartości odpisów na oczekiwane straty kredytowe ujmuje się w skonsolidowanym rachunku zysków i strat w pozycji „Zmiana wartości odpisów na oczekiwane straty kredytowe i odpisów z tytułu utraty wartości instrumentów finansowych”.

Klasyfikacja i oszacowanie ECL dokonywane przez Grupę PZU w zakresie należności od klientów z tytułu kredytów, uwzględniają wymogi:

• MSSF 9 Instrumenty finansowe oraz MSR 37 Rezerwy, zobowiązania warunkowe i aktywa warunkowe;
• Rekomendacji R KNF dotyczącej zasad klasyfikacji ekspozycji kredytowych, szacowania i ujmowania oczekiwanych strat kredytowych oraz zarządzania ryzykiem kredytowym, wydanej w kwietniu 2021 roku;
• art. 178 Rozporządzenia CRR oraz wytycznych EBA/GL/2016/07 dotyczących stosowania definicji niewykonania zobowiązania oraz Rozporządzenia Ministra Finansów, Inwestycji i Rozwoju z dnia 3 października 2019 roku w sprawie poziomu istotności przeterminowanego zobowiązania kredytowego oraz Rozporządzenia UE nr 2021/451, załącznik V – zgodnie z którymi definicję niewykonania zobowiązania stosuje się na poziomie:
• poszczególnych instrumentów kredytowych – w przypadku ekspozycji detalicznych (z wyłączeniem przypadku zaległości istotnych dla całej relacji);
• dłużnika – w przypadku ekspozycji komercyjnych.

Rezerwy na ryzyko prawne dotyczące walutowych kredytów hipotecznych we frankach szwajcarskich

W związku z orzeczeniem TSUE z 3 października 2019 roku Grupa PZU identyfikuje ryzyko prawne dotyczące walutowych kredytów hipotecznych we frankach szwajcarskich.

W odniesieniu do ekspozycji niespłaconych na 31 grudnia 2021 roku Grupa PZU uznaje, że ryzyko prawne ma wpływ na oczekiwane przepływy pieniężne z ekspozycji kredytowej oraz na poziom oczekiwanej straty kredytowej w rozumieniu MSSF 9.

W związku z powyższym ocena ryzyka kredytowego portfela walutowych kredytów hipotecznych we franku szwajcarskim prowadzona jest z uwzględnieniem ryzyka prawnego związanego z tym portfelem. Grupa PZU uznaje, że w odniesieniu do kredytów hipotecznych we franku szwajcarskim nastąpił istotny wzrost ryzyka kredytowego od daty początkowego ujęcia i klasyfikuje te ekspozycje do Koszyka 2. Ze względu na niekorzystną linię orzeczniczą sądów, skutkującą istotnym prawdopodobieństwem przegrania sprawy, w przypadku wystąpienia przez klienta z roszczeniem sądowym, kredyty objęte takimi roszczeniami klasyfikuje się do Koszyka 3. Rezerwy dotyczące ekspozycji kredytowych niespłaconych na 31 grudnia 2021 roku (obejmujących pozwy istniejące i możliwe przyszłe) ujęto w odpisach aktualizujących wartość należności od klientów z tytułu kredytów i odpowiednio w „zmianie wartości odpisów na oczekiwane straty kredytowe i odpisów z tytułu utraty wartości instrumentów finansowych”.

Dodatkowe informacje dotyczące szacowania rezerw związanych z ryzykiem prawnym walutowych kredytów hipotecznych we frankach szwajcarskich zaprezentowano w punkcie 47.3.

Zasady uwzględnienia oczekiwanej sytuacji ekonomicznej

Wyznaczenie odpisów zgodnie z MSSF 9 wymaga sformułowania prognoz ewolucji głównych parametrów ryzyka kredytowego. W kalkulacji odpisów Grupa PZU uwzględnia różne scenariusze rozwoju jakości portfela, odzwierciedlające bieżące i oczekiwane zmiany sytuacji gospodarczej i czynników niepewności.

Grupa PZU wyznacza oczekiwane straty kredytowe z uwzględnieniem różnych scenariuszy dla sytuacji makroekonomicznej. W przypadku założenia 100% prawdopodobieństwa realizacji scenariusza bazowego wartość oczekiwanych strat kredytowych dla należności od klientów z tytułu kredytów byłaby niższa od obecnie założonych o 160 mln zł.

Moratoria i gwarancje portfelowe stosowane ze względu na COVID-19

W 2021 roku Grupa PZU kontynuowała stosowanie następujących programów dotyczących spłaty kredytów wdrożonych w 2020 roku:

• moratoria opracowane przez Grupę PZU zgodnie z Wytycznymi EBA – 29 maja 2020 roku UKNF notyfikował do EBA stanowisko banków wypracowane pod patronatem Związku Banków Polskich w sprawie Wytycznych EBA, które zostało przez Grupę PZU wprowadzone dla umów kredytowych zawartych przed 13 marca 2020 roku na następujących zasadach:
• dla klientów indywidualnych, mikro i małych przedsiębiorców Grupa PZU wprowadziła możliwość odroczenia spłat rat kapitałowych lub kapitałowo-odsetkowych na wskazany przez klienta okres wynoszący maksymalnie 6 miesięcy (niezależnie od liczby złożonych wniosków przez danego klienta). Warunkiem skorzystania z ww. moratorium jest terminowa obsługa kredytu przez klienta indywidualnego oraz posiadanie zdolności kredytowej z uwzględnieniem COVID-19 (w przypadku przedsiębiorców);
• dla średnich przedsiębiorstw (o obrotach do 50 milionów EUR) Grupa PZU wprowadziła możliwość odroczenia spłat rat kapitałowych lub kapitałowo-odsetkowych, zgodnie z wnioskiem klienta, na wskazany przez niego okres, wynoszący maksymalnie odpowiednio: 6 miesięcy (raty kapitałowe) i 3 miesiące (raty kapitałowo-odsetkowe), pod warunkiem posiadania przez klienta zdolności kredytowej na koniec 2019 roku, a dla dużych przedsiębiorstw (o obrotach powyżej 50 milionów EUR) Grupa PZU wprowadziła możliwość odroczenia spłat rat kapitałowych zgodnie z wnioskiem klienta, na wskazany przez niego okres, wynoszący maksymalnie 6 miesięcy pod warunkiem posiadania przez klienta zdolności kredytowej na koniec 2019 roku.

Program zakończony 31 marca 2021 roku.

• zawieszenie wykonania umowy na podstawie postanowień ustawy z dnia 2 marca 2020 roku o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych, tj.:
• przysługuje klientom, którzy jako konsumenci po 13 marca 2020 roku utracili pracę lub inne główne źródło dochodu;
• w okresie trwania zawieszenia wykonania umowy (maksymalnie 3 miesiące) klient nie jest zobowiązany do dokonywania płatności wynikających z umowy, w tym rat kredytowych, z wyjątkiem opłat z tytułu ubezpieczeń powiązanych z tymi umowami oraz nie są naliczane odsetki.

Na 31 grudnia 2021 roku program nadal aktywny.

Powyższe moratoria podlegały ocenie przez Grupę PZU pod kątem spełnienia kryteriów modyfikacji w rozumieniu MSSF 9. Biorąc pod uwagę charakter powyższych moratoriów stanowiły one modyfikacje nieistotne. Na 31 grudnia 2021 roku stan aktywnych moratoriów ustawowych wynosił 76 mln zł.

W 2021 roku banki z Grupy PZU kontynuowały stosowanie szeregu umów gwarancji portfelowych z Bankiem Gospodarstwa Krajowego, ograniczających skutki COVID-19. Dodatkowo 14 grudnia 2021 roku Pekao podpisał umowę gwarancji portfelowych z Europejskim Funduszem Inwestycyjnym (EFI) w ramach Paneuropejskiego Funduszu Gwarancyjnego (PFG) mającego na celu walkę ze skutkami pandemii COVID-19, utworzonego przez 22 kraje członkowskie Unii Europejskiej.

W segmencie ubezpieczeniowym Grupy PZU, w obszarze ryzyka kredytowego, wpływ pandemii COVID-19 był niewielki, podobnie jak w 2020 roku na portfelu nie odnotowano przesłanek utraty wartości, tym samym żadna ekspozycja nie została zakwalifikowana do koszyka 3 (instrumenty dla których stwierdzono trwałą utratę wartości).

38.1.1. Wyznaczanie parametrów PD i LGD

Do oszacowania odpisów na oczekiwane straty kredytowe Grupa PZU wykorzystuje parametry PD oraz LGD.

W przypadku emitentów oraz ekspozycji, które posiadają rating zewnętrzny, PD przypisuje się na podstawie średnich rynkowych poziomów niewypłacalności (ang. default rate) dla danych klas ratingowych. W pierwszej kolejności określa się rating wewnętrzny podmiotu/emisji zgodnie z obowiązującą metodyką nadawania ratingów wewnętrznych. Do szacowania średniego poziomu PD wykorzystuje się tablice publikowane przez zewnętrzne agencje ratingowe.

Dla emitentów obligacji korporacyjnych i pożyczek korporacyjnych, w przypadku których nie ma ratingu zewnętrznego, stosowany jest model RiskCalc Moody’s. Do oszacowania PD stosuje się parametr EDF (ang. expected default frequency). W przypadku szacowania PD dla całego okresu życia dla ekspozycji, których termin zapadalności przekracza 5 lat (w modelu RiskCalc krzywa Forward EDF dotyczy okresu 5 letniego) przyjmuje się założenie, że w kolejnych latach parametr PD jest stały i odpowiada wartości wyznaczonej przez model w 5 roku.

Dla należności od klientów z tytułu kredytów PD szacowany jest w oparciu o wewnętrzne modele w zależności od grupy segmentowej, indywidualnej jakości kredytowej klienta oraz fazy cyklu życia ekspozycji.

Dla emitentów obligacji korporacyjnych i pożyczek korporacyjnych parametr LGD 12-miesięczny oraz dla całego okresu życia ustalany jest w oparciu o model RiskCalc Moody’s (moduł LGD). W przypadku szacowania LGD dla całego okresu życia dla instrumentów, których termin zapadalności przekracza 5 lat przyjmuje się, że w kolejnych latach parametr LGD jest stały i odpowiada wartości wyznaczonej przez moduł dla 5 roku.

Jeżeli danemu instrumentowi agencja ratingowa przyznała oddzielny rating odzysku wówczas wykorzystuje się ten parametr. Dla danego parametru RR (ang. recovery rate) stosuje się formułę: LGD = 1-RR.

W przypadku braku możliwości zastosowania modelu RiskCalc do szacowania poziomów LGD oraz w przypadku, gdy instrument nie ma nadanego przez zewnętrzną agencję ratingową parametru LGD, przyjmuje się średni poziom RR na podstawie danych rynkowych (odpowiednio różnicując na klasy długu korporacyjnego oraz skarbowego), których dostawcami są zewnętrzne agencje ratingowe przy zastosowaniu formuły: LGD = 1-RR. W przypadku konieczności szacowania LGD w całym okresie życia przyjmuje się, że wartość parametru jest stała. Przy wyborze danych w zakresie parametru LGD uwzględnia się stopień podporządkowania długu.

38.1.2. Zmiana ryzyka kredytowego od momentu początkowego ujęcia

Na każdy dzień sprawozdawczy Grupa PZU dokonuje oceny, czy ryzyko kredytowe związane z danym instrumentem finansowym znacznie wzrosło od dnia jego początkowego ujęcia. Dokonując takiej oceny, Grupa PZU posługuje się zmianą ryzyka niewykonania zobowiązania w oczekiwanym okresie życia instrumentu finansowego, a nie zmianą kwoty oczekiwanych strat kredytowych. W celu dokonania takiej oceny porównuje się parametr PD dla danego instrumentu finansowego na dzień sprawozdawczy z parametrem PD na dzień początkowego ujęcia, biorąc pod uwagę racjonalne i możliwe do udokumentowania informacje, które są dostępne bez nadmiernych kosztów lub starań.

Jeżeli instrument finansowy charakteryzuje się niskim ryzykiem kredytowym (tzn. posiada zewnętrzny rating na poziomie inwestycyjnym) zarówno na moment początkowego ujęcia, jak i na dzień sprawozdawczy, uznaje się, że nie nastąpił znaczny wzrost ryzyka kredytowego związanego z tym instrumentem. W szczególności dotyczy to obligacji skarbowych.

Dla instrumentów finansowych Grupa PZU ocenia czy ryzyko kredytowe znacząco wzrosło poprzez porównanie parametru PD w całym pozostałym okresie życia na dzień sprawozdawczy z parametrem PD w całym pozostałym okresie życia oszacowanym w momencie początkowego ujęcia.

Grupa PZU regularnie monitoruje efektywność kryteriów przyjętych do identyfikacji znaczącego wzrostu ryzyka kredytowego w celu potwierdzenia, że:

• kryteria pozwalają na identyfikację znaczącego wzrostu ryzyka kredytowego zanim nastąpi utrata wartości danej ekspozycji;
• średni czas pomiędzy identyfikacją znaczącego wzrostu ryzyka kredytowego a utratą wartości jest racjonalny;
• ekspozycje, co do zasady, nie są przenoszone bezpośrednio z koszyka 1 (12-miesięczny ECL) do koszyka 3 (utrata wartości);
• nie występują nieuzasadnione zmienności odpisów na oczekiwane straty kredytowe wynikające z przeniesień pomiędzy 12-miesięcznym ECL a ECL w całym okresie życia.

W przypadku należności od klientów z tytułu kredytów identyfikacja istotnego wzrostu ryzyka kredytowego opiera się o analizę przesłanek jakościowych (m. in. występowanie przeterminowania powyżej 30 dni, klasyfikację klienta na listę podwyższonego ryzyka – ang. watch list, forbearance) i ilościowych.

38.1.3. Aktywa finansowe ze zidentyfikowaną utratą wartości (koszyk 3)

Grupa PZU klasyfikuje aktywa finansowe do koszyka 3, gdy zostaną spełnione przesłanki wystąpienia utraty wartości, do których zalicza się m. in. opóźnienie w spłacie powyżej 90 dni przy jednoczesnym spełnieniu progu istotności kwoty niespłaconej, objęcie ekspozycji procesem restrukturyzacji lub wystąpienie innej jakościowej przesłanki utraty wartości.

38.1.4 Aktywa finansowe dotknięte utratą wartości ze względu na ryzyko kredytowe (POCI) 

Aktywa finansowe nabyte lub udzielone z utratą wartości ze względu na ryzyko kredytowe (POCI) to aktywa, które mają stwierdzoną utratę wartości w momencie początkowego ujęcia. Klasyfikacja do POCI nie ulega zmianie przez cały okres życia instrumentu, aż do momentu zaprzestania ujmowania (ang. derecognition).

Aktywa POCI powstają w wyniku:

• nabycia kontraktu spełniającego definicję POCI (np. przy połączeniu z inną jednostką lub kupnie portfela);
• zawarcia kontraktu, który jest POCI w momencie pierwotnego udzielenia (np. udzielenie kredytu klientowi w złej kondycji finansowej);
• modyfikacji kontraktu (np. w toku restrukturyzacji) skutkującej wyłączeniem aktywa ze sprawozdania z sytuacji finansowej i rozpoznaniem nowego aktywa spełniającego definicję POCI.

Na moment początkowego ujęcia aktywa POCI ujmuje się w wartości godziwej, bez rozpoznawania odpisu na oczekiwane straty kredytowe.

38.1.5. Należności od ubezpieczających

Zgodnie z zapisami MSSF 9 pkt 5.5.15, dla należności od ubezpieczających, które nie zawierają istotnego komponentu finansowania, stosowany jest model uproszczony, zgodnie z którym przeprowadza się zbiorczą ocenę utraty wartości i szacuje wartość odpisów w kwocie oczekiwanych strat kredytowych w całym okresie życia.

Należności grupuje się według podobnych charakterystyk ryzyka kredytowego. Dla należności niewymagalnych ustalana jest wartość należności, która prawdopodobnie stanie się wymagalna na podstawie historycznej analizy udziału należności niespłacanych w terminie. Kwotę odpisu z tytułu oczekiwanych strat kredytowych ustala się na podstawie wskaźnika nieściągalności należności zapadłych dla najkrótszego okresu przeterminowania.

Dla należności zapadłych sporządzana jest struktura wiekowa, w zależności od czasu przeterminowania. Dla tej grupy wartość odpisu z tytułu oczekiwanych strat kredytowych oblicza się w poszczególnych przedziałach przeterminowania na podstawie wskaźników nieściągalności należności zapadłych ustalonych na podstawie analizy historycznej.